زعفران از زمان کاشت تا برداشت آن دنیای زعفران چند نکته در مورد زعفران : زعفران یکی از ارزشمندترین رستنی های ایران است كه با رنگ و رایحه ای دل انگیز و مزه ای دلپذیر جهانیان را مجذوب خود کرده است. گیاهی چند ساله وکم توقع است و از بازدهی اقتصادی بسیار مناسبی نیز برخوردار است . زمان مصرف آب در زراعت زعفران موقعی از سال است که سایر محصولات به آب نیازی نداشته یا حداقل با مشکل کم آبی مواجه نمی باشند. زعفران از جنبه های مختلف غذایی ، دارویی ، زینتی و صنعتی اهمیت دارد .
دنیای زعفران
چند نکته در مورد زعفران :
زعفران یکی از ارزشمندترین رستنی های ایران است كه با رنگ و رایحه ای دل انگیز و مزه ای دلپذیر جهانیان را مجذوب خود کرده است. گیاهی چند ساله وکم توقع است و از بازدهی اقتصادی بسیار مناسبی نیز برخوردار است . زمان مصرف آب در زراعت زعفران موقعی از سال است که سایر محصولات به آب نیازی نداشته یا حداقل با مشکل کم آبی مواجه نمی باشند. زعفران از جنبه های مختلف غذایی ، دارویی ، زینتی و صنعتی اهمیت دارد . این محصول یك ماده غذایی مقوی است كه مردم از آن به منظور خوشرنگ و خوشبو كردن انواع غذاها استفاده می كنند . زعفران محصولی است كه از آن استفاده های دارویی فراوانی می شود . دلیل آن نیز وجود در صدی روغن در زعفران است . از زعفران به عنوان ماده ای رنگزا و خوشبو كننده در صنعت داروسازی ، پنیر سازی ، شیرینی سازی و تهیه انواع شربت و بستنی استفاده می شود . در صنایع دیگر از جمله رنگ آمیزی كاغذ و ابریشم نیز از زعفران استفاده می كنند . در گذشته های دور از زعفران به عنوان مركب برای نوشتن و نقاشی استفاده می شده است .
گرانبهاترین گیاه زراعی موجود در روی كره زمین است و تنها گیاهی است كه واحد خرید و فروش آن به جای تن و كیلوگرم مثقال و گرم است.
زراعت زعفران از ویژگی های خاص برخوردار است . نیاز اندك آن به آب، امكان بهره برداری محصول به مدت 7 سال ، سهولت در امر نگهداری محصول زعفران ، حمل و نقل آن و نیز عدم نیاز مراحل كاشت ، داشت و برداشت محصول به ماشین آلات زراعی سنگین و اشتغالزایی و بازده اقتصادی بالا از پتانسیل های زراعت زعفران محسوب می شود . افزایش مصارف صنعتی دارویی و غذایی زعفران می تواند در امر افزایش سطح زیر كشت این محصول كه به طلای سرخ ایران معروف می باشد بیانجامد . افزایش قیمت زعفران توجیه اقتصادی این محصول را بدنبال دارد.
بنابراین با توجه به شرایط خاص اقلیمی کشورمان که آب یکی از عوامل محدود کننده در توسعه کشاورزی است، زعفران گیاه مناسبی برای کاشت در مناطق خشک و نیمه خشک کشور می باشد.
ریشه نام زعفران :
واژه ی زعفران را غربی ها عربی می دانند ریشه کلمه زعفران به پارسی باستان و به سانسکریت برمی گردد
کاربرد زعفران در متون عربی سابقه کمتری از زبان فارسی دارد و متون عربی استناد به کتب ایرانیانی مانند ابوعلی سینا و رازی کرده اند که به خواص زعفران پرداخته اند . گیاه زعفران بومی ایران و هند است و در هیچ کشور عربی زعفران بصورت طبیعی نمیروید.
تاریخ کاربرد زعفران:
مستندات تاریخی بیانگر این واقعیت است که ایرانیان از روزگاران کهن به زر و زعفران علاقه و توجهی زیاد داشتهاند، به طوریکه در جشنها و سرورها و مجالس بزم و نشاط مانند عروسیها و اعیاد هم زعفران بود ، و در استقبال از بزرگان و زایران زر و زعفران نثار قدمها میکردند. در برپایی با شکوهتر این گونه آیینها، ضمن آذینبندی و آینهبندان، سکه های زرین و سیمین را به همراه زعفران و گل و نقل بر سر عروس و داماد یا شخصیتهای مورد نظر و گاهی همه حاضران در این گونه مراسم میریختند. در برخی از مراسم زعفران را به تنهایی یا همراه با مشک و عنبر و عود دود میکردند و گلاب میپاشیدند. در عصر هخامنشیان نیز زعفران برای تزیین گردههای نان و معطر کردن خوراکها به کار میرفتهاست. در دوره پارتها زعفران ایران به یونان و روم فرستاده میشد، بعدا چین هم از مشتریان زعفران ایران شد. در عصر ساسانیان کاشت زعفران در قم نیز رایج شد و مرغوبیت محصول آنها شهرت یافت. در همان روزگار زعفران در پرداخت کاغذهای گران قیمت کاربرد پیدا کرد، اما پیشتر از آن محلول زعفران به عنوان مرکب تحریر استفاده میشد و تا قرنها بعد در ترکیب مرکبهای تحریر مرغوب زعفران به کار میرفتهاست.
جنبه های اقتصا دی زعفران ایران :
زعفران ایران علاوه بر اینكه از نظر كمی حدود 90 درصد تولید جهانی را تشكیل می دهد از جنبه كیفی نیز بسیار مرغوب می باشد ، بطوریكه كیفیت مطلوب زعفران ایران باعث گردیده تا بعضی از كشورها از جمله اسپانیا ، زعفران ایران را بصورت فله ای خریداری نموده و با بسته بندی های زیبا بنام زعفران اسپانیا روانه بازارهای بین المللی نمایند . زعفران از گرانترین محصولات كشاورزی و ادویه ای در جهان می باشد و جایگاه خاصی در میان محصولات صنعتی و صادراتی ایران دارد و در حال حاضر تنها در استان خراسان سطح زیر كشت آن در ربع قرن گذشته از 3000 هكتار به بیش از 25000 هكتار افزایش یافته و میزان تولید آن از 18 تن به 140 تن رسیده است و در شهرستان استهبان از 70 هكتار قبل از انقلاب به بیش از 300 هكتار در حال حاضر افزایش یافته است . در آمد حاصله از كاشت زعفران برابر یك سوم از فروش محصول آن می باشد و لذا درآمد قابل توجهی نصیب زارعین می گردد و از این بابت توجیه اقتصادی داشته ودر صورت ایجاد و تحول در زمینه زراعت این محصول و استفاده از روشهای نوین در امر خشك كردن و نیز فرآوری و بسته بندی و بازار یابی آن مسلماً ارزش افزوده آن چندین برابر گردیده و درآمد چشمگیری نصیب كشاورزان و اقتصاد كشور می گردد .
اقتصاد و زعفران :
از حدود ۲۳۰ تن زعفرانی که هر سال در جهان تولید میشود، بیش از ۱۷۰ تن آن در خراسان به دست میآید.
تولید زعفران برای کشاورزان در خراسان، درآمد اصلی است. زعفران گیاهی ست که تنها دو بار در اول آبانماه (قبل از برداشت زعفران) و اوایل آذرماه (پایان برداشت)، به آب نیاز دارد و تا بهار، آب باران و برف زعفران را کافی است. کاشت زعفران ، داشت و برداشت آن فرصتهای فراوان شغلی به وجود میآورد، حمل و نقل زعفران گران تمام نمیشود و توان ارز آوری زعفران هم بالاست. از آماری که به گونهای نه چندان دقیق درباره زعفران و زعفرانکاران ایران منتشر میشود، چنین بر میآید که بیشتر از صد هزار خانوار، به ویژه در شهرستانهای تربت حیدریه ، قاینات ، فردوس ، گناباد ، بجستان ، سرایان ، بیرجند وکاشمر بردسکن وخلیل آباد در استانهای خراسان جنوبی و رضوی و شهرستانهای اقلید و استهبان در استان فارس از قبل زعفران روزگار میگذرانند. از حدود ۲۳۰ تن زعفرانی که هر سال در جهان تولید میشود، بیش از ۱۷۰ تن آن در خراسان به دست میآید و بقیه عمدتاً در اسپانیا ، یونان ، مراکش ، هند و افغانستان تولید میشود. استان خراسان رضوی تولید حدود ۱۷۲ تن زعفران را داراست و سهم ۵٬۷۵ درصدی از تولید زعفران کشور، مقام اول را داراست.
لازم به ذكر است كه استفاده از روشهای جدید در خشك نمودن زعفران در مدتی كوتاه حدود (2تا3 ساعت) ودر دمای 50تا60 درجه سانتیگراد در اون الكتریكی و نیز خشك كردن به روش اسپانیایی (الك هیتری ) و استفاده از مایكروویو می باشد .
خواص زعفران :
این گیاه جهت درمان اسهال خونی ، تب ، یرقان ، بزرگ شدن طحال ، عفونتهای ادراری ، پایین آورنده قند خون و گاهی جهت درمان ناراحتی های پوستی استفاده می شود . زعفران مقوی ، مفرح ، محرك اعصاب ، نشاط آور و مفید برای دستگاه تنفسی است . در طب گیاهی چینی كلاله زعفران جهت درمان گرفتگی سینه ، تحریك عادت ماهیانه و برطرف كردن دردهای شكمی مورد استفاده قرار می گیرد. زعفران به علت دارا بودن مواد تلخ موجبات سهولت هضم غذا را فراهم می سازد و از طرف دیگر به علت داشتن اسانس اثر محرك اعصاب دارد .از نظر درمانی دارای اثر مسكن روی اعصاب سطحی بدن است .
مواد مغذی موجود در زعفران :
شكر و نشاسته 13/5 درصد ، اسانس 0/6 درصد ، چربیهای غیر فرار 5/63 درصد ، رنگدانه های مختلف 15/6 درصد ، نیتروژن آزاد 43/36 درصد ، سلولز خالص 4/43 درصد ، خاكستر 4/27 درصد واز نظر مواد كانی سدیم و پتاسیم بسیار غنی است.
مشخصات گیاهشناسی :
زعفران گیاهی است علفی، چند ساله ، بدون ساقه كه از طریق غیر جنسی و توسط پیاز آن تكثیر می شود.تعداد گونه های زعفران بین 80 تا 100 گونه است. پیاز زعفران از نوع توپر به قطر تقریباً 3تا5 سانتیمتر و پوششی قهوه ای رنگ دارد و هر پیاز زعفران شش تا نه برگ چمنی مانند و نیزه ای شكل بوجود می آورد. گل زعفران دارای سه گلبرگ و سه كاسبرگ تغییر شكل یافته و به رنگ بنفش با سه پرچم كه طول میله پرچم دو برابر بساك است . حاوی یك تخمدان است و از قسمت تخمدان خامه باریكی خارج می شود این خامه طویل و كشیده بوده و به رنگ زرد كمرنگ است كه به سه كلاله شفاف قرمز رنگ سه شاخه بطول 20 تا 30 میلی متر منتهی می گردد ، كه پس از خشك شدن به عنوان زعفران تجارتی مورد استفاده قرار می گیرد . زعفران خیلی مرغوب قسمت كلاله گل یعنی قسمت انتهایی خامه است و میله خامه ، زعفران درجه دو و نامرغوب را تشكیل می دهد .
تركیبات شیمیایی زعفران :
زعفران حاوی یك اسانس مركب از ترپنها ، الكلهای ترپنیث و استر ها ، گلیكوزید های تلخ (شامل كروسین ) ، كارتنویید ، ویتامینها ، پیكروتین و پیكروكروسین .
مواد معطر (اسانس ) كه مهم ترین تركیب آن سافرانال می باشد كه گاهی تا 1 درصد زعفران را تشكیل می دهد
نیازهای اكولوژیكی زعفران :
زعفران در اكثر نقاط نیمه خشك و استپی جهان و ایران با تابستان های گرم و خشك كشت می شود . زعفران نواحی سرد با ارتفاع 1300تا 2300 متر از سطح دریا را ترجیح می دهد و شواهد نشان می دهد كه در مناطق با ارتفاع كمتر از 2000 متر وضعیت گلدهی بهتری دارد . مقاومت زعفران به سرما زیاد است و تا حدود 20 درجه سانتیگراد برودت را تحمل می كند . در دوره خواب و استراحت تابستانی بارندگی و آبیاری برای گیاه ضرر دارد . خاك مناسب برای كشت ، خاك با بافت شنی تا لومی با زهكشی خوب می باشد ودر اراضی و خاك های شور و خاكهایی كه بافت آن خیلی رسی و یا خیلی شنی باشد برداشت محصول آن قابل توجه نمی باشد .
نحوه كاشت زعفران :
در ایران پیاز زعفران را از موقع خزان زعفران یعنی اوایل خرداد تا اواسط مهر میتوان كشت نمود. ولی بهترین زمان كشت پیاز زعفران اواسط مهر و اوایل آبانماه است . بهتر است از كشت پیاز زعفران در تیر ماه و اوایل مرداد خودداری شود . فواصل ردیف های كاشت پیاز معمولاً25 تا 30 سانتیمتر از هر طرف می باشد . عمق كاشت معمولاً بین 15 تا 20 سانتیمتر كه حتماً باید در موقع كشت قسمت سر پیاز بالا قرار گیرد . برای آماده سازی پیازها معمولاً در اوایل مهر پوست های اضافی اطراف پیاز را جدا كرده و پیاز آماده كشت است . ( در واحد سطح به ازای هر یک متر مکعب 1 کیلو پیاز كاشته می شود .) پس از كاشت كرتها را آبیاری كرده تا پیازها بیدار شود . در زعفران آبیاری اول از اهمیت زیادی برخوردار است كه بسته به شرایط منطقه كشت دارد . اهمیت آن به این علت است كه گلها زودتر از برگ ظاهر شود تا در زمان برداشت گل چیدن گلها با مشكل مواجه نشود .
آفات زعفران :
به دلیل خوشمزه و خوشبو بودن پیاز زعفران برای بیشتر جانوران ، اغلب حیوانات و حتی برخی از حشرات ، كرمها آن را خوراك مناسبی برای خود می دانند . با حمله حیواناتی مانند خوك وحشی ، خرگوش ، موش به مزارع زعفران ، در مدتی اندك چیزی باقی نمی ماند . آنها زمین را می كنند و پیاز ها را می خورند . كشاورز زعفرانكار باید از مزرعه خود به طور مرتب بازدید كند و چنانچه بوته هایی ببیند كه نابه هنگام برگهایشان زرد و خشك شده است ، باید به علت آن پی ببرد .
زعفران و میزان و عملكرد محصول :
بررسی روی زعفران نشان می دهد كه متوسط كیلو گرم گل زعفران شامل 1900تا2100 عدد گل و از هر كیلو گرم گل 47/36 گرم كلاله تازه و 9/48 گرم كلاله خشك بدست می آید . همچنین 28/93 گرم خامه خشك و3/26 گرم خامه تر تولید می شود . نسبت كلاله خشك به خامه خشك حدود 3 برا بر است واز 170000 گل كه معادل 78/5 كیلو گل است یك كیلو گرم زعفران بدست می آید.
نگهداری زعفران :
پس از خشك كردن و سرد نمودن، زعفران را داخل ظروف مناسب قرار می دهند. زعفران ممكن است در ظروف شیشه ای، پاكت های پلی اتیلنی، قوطی های پلی اتیلنی و یا پاكت های آلومینیومی لایه دار بسته بندی شود. زعفران باید پس از بسته بندی برای جلوگیری از فشرده شدن داخل كارتن قرار گیرد و هنگام ترابری در جعبه های چوبی یا فلزی گذاشته شود. زعفران باید در مكان بهداشتی، درجه حرارت و رطوبت مناسب و دور از نور نگهداری شود. درجه حرارت محل نگهداری زعفران نباید از 20 درجه سانتی گراد بیشتر باشد.
با توجه به اینكه اسانس (مواد معطر) زعفران قابل تبخیر شدن است، در صورت نگهداری نامناسب به مرور زمان اسانس آن تبخیر شده و از اثرات دارویی و طعم و مزه ی آن كاسته می شود و مرغوبیت آن از دست می رود. چون مواد معطر گیاه یعنی اسانس در حالت پودر شده، بسیار سریعتر از نوع پودر نشده ی آن تبخیر می شود، بهتر است زعفران را تا موقع مصرف پودر نكنیم و یا در صورت پودر كردن درظرف در بسته نگه داری کنیم.
زعفران تقلبی :
زعفران بعنوان گرانترین ادویه جهان، باعث شده که برخی از افراد سودجو با تهیه زعفران تقلبی و عرضه آن به بازار به منافعی دست یابند. مهمترین تقلبی كه به عنوان زعفران صورت می گیرد، گلرنگ است كه شباهت زیادی به زعفران دارد و می تواند ایجاد رنگ زرد كند. زعفران به ویژه به صورت پودر، با تقلبات بیشتری می تواند همراه باشد. همچنین ممکن است زعفران را ساییده و با خاک سرخ مخلوط کنند تا افزایش وزن پیدا کند و یا خامه سفید زعفران را با محلول زعفران ساییده و همراه با مواد دیگر به رنگ کلاله در می آورند. گاهی نیز موادی مانند ریشه زردچوبه، کاسبرگ و گل همیشه بهار را با زعفران مخلوط می سازند.