زراعت سویا سویا از کاشت تا برداشت خصوصیات گیاه سویا : این گیاه در فارسی با نام های متفاوتی از جمله ، سوژا ، لوبیا روغنی ، لوبیا چینی ، نخود فرنگی چینی ولوبیا منچوری نامیده شده است . در زبان انگلیسی به soybean مشهور است . سویا گیاهی است که در بهار بعنوان کشت اول و در تابستان بعنوان کشت دوم کاشته می شود . سویا دارای ریشه اصلی عمیقی بوده که می تواند تا 150 سانتی متری خاک نیز نفوذ نماید . در سویا علاوه بر ریشه اصلی ، ریشه فرعی به صورت حجمی نیز وجود دارد که در صورت مساعد بودن شرایط و وجود باکتری های همزیست سویا ، ازت موجود در هوا را ، در گره های ریشه سویا تثبیت می نماید . سویا گیاهی روزکوتاه است . رنگ گل های آن متنوع می باشد.
سویا از کاشت تا برداشت
خصوصیات گیاه سویا :
این گیاه در فارسی با نام های متفاوتی از جمله ، سوژا ، لوبیا روغنی ، لوبیا چینی ، نخود فرنگی چینی ولوبیا منچوری نامیده شده است . در زبان انگلیسی به soybean مشهور است . سویا گیاهی است که در بهار بعنوان کشت اول و در تابستان بعنوان کشت دوم کاشته می شود . سویا دارای ریشه اصلی عمیقی بوده که می تواند تا 150 سانتی متری خاک نیز نفوذ نماید . در سویا علاوه بر ریشه اصلی ، ریشه فرعی به صورت حجمی نیز وجود دارد که در صورت مساعد بودن شرایط و وجود باکتری های همزیست سویا ، ازت موجود در هوا را ، در گره های ریشه سویا تثبیت می نماید . سویا گیاهی روزکوتاه است . رنگ گل های آن متنوع می باشد. ( از جمله سفید ، بنفش و صورتی ) گل آذین آن ، خوشه ای و دانه ی آن کلیوی یا گرد می باشند. سویا در دمای 8 تا 10 درجه ی سانتی گراد جوانه می زند ، سویا گیاهی است کاملاً خودگشن و میزان دگر گشنی در آن کمتر از5 درصد گزارش شده است . لذا می توان از بذور برداشت شده برای کشت سال های بعد استفاده کرد. گلدهی در سویا با روزهای کوتاه تحریک می شود . وزن هزار دانه در سویا بین 80 تا 450 گرم متغیر است. اما در ارقام زراعی متداول وزن هزار دانه، بین120 تا 230 گرم می باشد. دانه که بازده اقتصادی سویا ست حدود 47 درصد وزن اصلی گیاه را در زمان رسیدن تشکیل می دهد.
ارقام سویا :
حاصل فعالیتهای تحقیقاتی سویا در كشور معرفی 20 رقم تجاری از گروه رشدی دو تا پنج است كه مهمترین آنها شامل ارقام نکادر ، کاسپین ، تِلار و ساری برای كشت در استان مازندران و کتول برای استان گلستان ، M7 و M9 برای استان لرستان ، ویلیامز و L17 برای دشت مغان و سالند و 504 برای كشت در استان خوزستان میباشند.
سویا گیاهى تابستانه است که با توجه بهنوع رقم و شرایط اقلیمى منطقه از نیمه بهار تا اوایل تابستان کشت مىشود. چنانچه بهعنوان کشت دوم در نظر گرفته شود شخم اولیه بلافاصله پس از برداشت محصول زده مىشود و اگر کشت اول باشد تخم اولیه ابتداى پاییز و شخم ثانویه و تسطیح قبل از کاشت انجام مىشود.
هدف نهایى و اساسى از آمادهسازى زمین براى کشت عبارت از تهیه یک بستر مناسب براى استقرار و رشد بذر است. یک بستر مطلوب عبارت است از خاک نرم و مسطح که ماشینآلات بتوانند بذر را در یک عمق مناسب و به طور یکدست کشت کنند و تماس بین بذر و خاک برقرار شود . از انجام عملیات اضافى باید پرهیز نمود ، زیرا ممکن است باعث فرسایش و تخریب خاک شود . بعد از شخم نیز باید از حداقل عملیات استفاده کرد تا از فشردگى زیاد خاک جلوگیرى شود.
الف : مرحله كاشت سویا :
1- آماده سازی زمین :
در افزایش تولید بسیار با اهمیت می باشد . جهت تهیه بستر مطلوب انجام یك با شخم عمیق ( در پاییز یا بهار ) و دیسك و ماله كشی قبل از كاشت ضروری می باشد.
2- مصرف علفكش قبل از كاشت سویا :
قبل از كشت بذر :علف كش های توصیه شده برای مصرف قبل از كشت بذر شامل اتال فلورالین (سونالان) بمیزان 3 لیتر در هكتارویا تری فلورالین ( ترفلان ) 5/2 لیتر در هكتار می باشد كه بایستی با استفاده از سمپاش های توصیه شده و با حجم آب 350 تا 500 لیتر در هكتار پس از آماده سازی خوب زمین مصرف و در مدت كمتر از 2 تا 4 ساعت با خاك در عمق 5 سانتیمتری مخلوط شود .
3- تاریخ كاشت سویا :
سویا را به دو صورت بهاره و تابستانه می توان كشت نمود.
- تاریخ كشت بهاره سویا از اوایل اردبهشت لغایت اوایل خرداد.
- تاریخ كشت تابستانه سویا از اوسط خرداد لغایت دهه آخر تیر.
4- عمق و روش كاشت سویا :
سویا به دو صورت دستپاش و ردیفی كشت می شود. ردیفكار های مختلف با انجام تغیراتی مختصر برای بذر كاری سویا قابل استفاده می باشند و فاصله ردیف ها بسته به زمان كاشت و رقم بذر مصرفی بین 30 تا50 سانتی متر و فاصله بوته ها نیز 3 تا 8 سانتی متر خواهد بود.
5- مصرف كود شیمیایی :
بطور كلی برای بافت سنگین 25 تا50 كیلو گرم كود اوره همراه با باكتری نیتراژین و برای بافت سبك 50 كیلو گرم اوره ، 50تا 100 كیلو گرم فسفات ، 50 تا100 كیلو گرم پتاسیم ، 50 گیلو گرم گوگرد پودری همراه با مصرف باكتری تیوباسیلوس و 50 كیلو گرم سولفات منیزیم توصیه می گردد.
6- مصرف باكتری مخصوص سویا:
توصیه می گردد به منظور تامین ازت مورد نیاز سویا از باكتری مخصوص سویا استفاده شود و یك پاكت از این باكتری برای آغشته كردن بذر مصرفی یك هكتار كافی خواهد بود.
7- میزان و نوع بذر مصرفی و تراكم بوته سویا :
میزان بذر مصرفی و تراكم بوته بسته به زمان كاشت و رقم بذر متفاوت خواهد بود. دركشت بهاره میزان مصرف بذر 60 كیلو گرم و تراكم بوته بین 30 تا40 بوته ودركشت تابستانه دیركاشت چنانچه ازبیستم تیر به بعد اقدام به كشت گردد میزان مصرف بذر70 كیلوگرم می باشد و تراكم مناسب بین 50تا60 بوته خواهد بود.
كلیه ارقام موجود جهت كشت در همه مناطق استان قابل توصیه بوده و جهت كشت در اراضی لب شور ساحلی ساری توصیه می گردد.
8- آبیاری سویا :
تنظیم دوره آبیاری تاثیر فوق العاده ای در افزایش عملكرد سویا خواهد داشت . بهتر است اولین آبیاری جهت گاو رو شدن زمین و بستر مطلوب ، قبل از بذر كاری صورت می گیرد (هیرم كاری ) . مراحل بعدی آبیاری متناسب با شرایط منطقه و میزان نزولات ( بارندگی ) داشته و به مراحل حساس رشد گیاه ( تشكیل گل ، غلاف بندی و دانه بستن ) بستگی خواهد داشت.
زمان کاشت سویا :
حداقل حرارت خاک براى جوانهزدن و سبز شدن سویا حدود ۱۵ درجه سانتىگراد و دماى مطلوب آن حدود ۳۰ درجه سانتىگراد است. اما غیر از درجه حرارت ، عوامل دیگرى در تعیین تاریخ کاشت مؤثر هستند که عبارتند از : نوع رقم ، زمان برداشت کشت قبلى (اگر بهعنوان محصول دوم کشت شود)، شرایط اقلیمى منطقه و فتوپریود. بهطور کلى بهترین تاریخ کشت سویا براى هر منطقه و ارقام مورد نظر باید با انجام آزمایشات مشخص گردد. زمان تقریبى کاشت این گیاه بهعنوان محصول مستقل بهاره در نواحى معتدل تا سرد کشور از نیمه اردیبهشت تا اواسط خرداد است. چنانچه بهعنوان کشت دوم در نظر گرفته شود، بسته به زمان برداشت محصول قبلى از اواسط اردیبهشت تا اواسط تیرماه به کشت آن اقدام مىگردد. تأخیر در کشت و یا کشت دیرهنگام ، باعث کاهش رشد رویشى بوته مىشود . که براى جبران آن ، فواصل بین ردیف را نزدیک بههم در نظر مىگیرند.
ب) مرحله داشت سویا :
2-2-1 علفهایهرز و مدیریت كنترل آن در زراعت سویا
زمان رویش علف هرز , تراكم علف هرز , گونه علف هرز , طول دوره رقابت , تیپ ظاهری علف هرز و تراكم محصول . اساسا علفهایهرز برای استفاده بیشتر از نور، آب ، مواد غذایی و فضا با گیاهان زراعی رقابت میكنند و نتیجه رقابت ، خسارتهایی است كه به محصول زراعی وارد میشود . مهمترین عارضه حاصل از تداخل علفهایهرز با زراعت سویا را می توان در سه گروه به شرح زیر دسته بندی نمود.
1- خسارت روی عملكرد یا كاهش كمیت محصول
2- خسارت كیفی كه طی آن كیفیت یا ارزش محصول كاهش مییابد.
3- بالارفتن هزینههای تولید.
آنچه مسلم است اینكه نهادههایی (كود ، آب ، نور،...) كه باید در اختیار گیاه زراعی قرار بگیرند تا در حد پتانسیل مورد نظر محصول تولید نمایند در حضور علفهایهرز و استفاده آنها از منا بع ونهادههای فوق سبب میگردد كه وزن محصول كاهش یابد و میزان خسارت وارده از این طریق ( كاهش وزن محصول ) بسته به شرایط مختلف و نوع علفهایهرزمتفاوت است و در منابع تا 78% گزارش شده است.
خصوصیاتی از علف هرز كه در میزان خسارت نقش دارد را می توان در موارد زیر بیان نمود :
2-2-2 خسارت كیفی علفهایهرز در سویا
یكی از موارد مهم در خسارت علف های هرز، كاهش كیفیت محصول تولیدی است. مخلوط بودن بذر سویای برداشت شده با بقایای علفهرز بشدت میتواند سبب كاهش كیفیت و ارزش اقتصادی محصول شود . از جمله علفهرز كه در زراعت سویا از این دیدگاه دارای اهمیت فراوان است ، علفهرز تاجریزی است . معمولا در هنگام برداشت سویا میوه علفهرز تاجریزی بصورت سته گوشتی و آبدار میباشد كه مخلوط شدن آن با بذر سویا سبب بالا رفتن میزان رطوبت و فساد سریع محصول برداشت شده میگردد.
2-2-3 افزایش هزینههای تولید سویا
یکی از دلایل عمده اجرای بسیاری از عملیات زراعی ( کشت و کار) در مزارع محصولات زراعی ، موضوع کنترل علفهایهرز میباشد . گزارش وزارت کشاورزی ایالت متحده حاکی است که حدود 42 درصد هزینههای کنترل آفات در مزارع این کشور مربوط به علفهایهرز است . همچنین بیش از 65 درصد کل فروش آفتکشها در سال 1984 در ایالت متحده مربوط به علف کشها بوده است (17). مشکلات ناشی از وجود علفهایهرز در زمان برداشت نیز باعث افزایش هزینه تولید و نگهداری محصول میگردند.
2-2-4 ایجاد مشكلات در هنگام برداشت سویا
بدلیل عدم همزمانی در رسیدن علفهایهرز با محصول سویا از یك طرف ، تراكم بالا و داشتن بافتهای خشبی یا چوبی برخی از علفهایهرز در مزارع سویا سبب میگردند تا زارع در هنگام برداشت محصول سویا با مشكلات زیادی مواجه گردد . برای مثال وجود علفهایهرزی چون گاوپنبه ، تاجخروس ، سورگوم در مزارع سویا مانع برداشت مكانیزه محصول میگردد. عدم كارایی مناسب ، خرابی و از كار افتادن ادوات و وسایل برداشت نیز جزء موارد قابل ذكر است. از طرفی تنوع و تراكم علفهایهرز سبب میگردد تا محصول در زمان مناسب قابل برداشت نبوده و از این لحاظ نیز زارع زیان ببیند.
افزایش احتمالی هزینههای تولید سویا
1- احتمال افزایش آلودگی و طغیان آفات و بیماریها خصوصا كنه تارعنكبوتی و عسلك پنبه (سفید بالك Bemisia tabaci)
2- هدر رفتن آب آبیاری خصوصا در مناطقی كه از كانالهای سنتی انتقال آب استفاده میشود
3- رها سازی تركیبات آللوپاتی بازدارنده رشد برای سویا
4- بالا رفتن ناخالصی محصول در هنگام تحویل
مهمترین علف های هرز مزارع سویا :
شامل انواع تاج خروس , گاوپنبه , تاجریزی ,سلمك , خرفه , تاتوره , سوروف , اویارسلام , پیچك , قوزك , چسبك و ....می باشد.
برای كنترل و كاهش خسارت علف های هرز به سویا بایستی از همه راه های ممكن بهره جست در این راستا رعایت تناوب زراعی , استفاده از بذور بوجاری شده , تهیه مناسب بستر بذر ,انجام شخم حداقل 3 تا 4 هفته زودتر از زمان كشت و انهدام علف های هرز رویش یافته با دیسك در هنگام كشت , رعایت زمان مناسب كشت , استفاده از میزان مناسب بذر در واحد سطح و ...
برای كنترل شیمیایی علف های هرز سویا :
1- پس از كشت بذر سویا :
علف كش های توصیه شده برای مصرف پس از رویش علف های هرز در زراعت سویا عبارتند از:
1-2 برای كنترل علف های هرز پهن برگ علف كش بنتازون ( بازاگران ) بمیزان 5/2 لیتر در هكتار در مرحله 4 تا 6 برگی علف های هرز همجون تاج خروس و گاوپنبه توصیه می شود. اگر بتوان این علف كش را در دو مرحله و در هر بار نصف دز مصرف كرد نتایج بهتری بدست خواهد آمد.
2-2- برای كنترل علف های هرز كشیده برگ علف كش های هالوكسی فوپ آرمتیل ( گالانت سوپر) بمیزان 8/0 لیتر در هكتارهالوكسی فوپ اتوكسی اتیل( گالانت) بمیزان 2 لیتر در هكتارستوكسیدیم( نابو اس )بمیزان 2 لیتر در هكتار فلوآزیفوپ پی بوتیل (فوزیلید) بمیزان 2 لیتر در هكتار در مرحله 4 تا 6 برگی علف های هرز نازك برگ همچون سورف وچسبك توصیه می شوند.
برای كاربردعلفكش های كنترل كننده كشیده برگ توصیه می شود علف كش ها را همراه با روغن های سورفكتانت مثل سیتوگیت به میزان 3/0 تا 5/0 درصد حجم محلول بكار ببرند مشروط بر اینكه حد اكثر روغن مصرفی در هر هكتار از یك لیتر تجاوز نكند .
كنترل آفات سویا :
مهمترین آفات سویا که در نقاط مختلف کشور شایع مىباشند عبارتند از: عسک ، تریپس ، شته ، کنه دو نقطهای ، آگروتیس ، کارادرینا و برخى دیگر از برگخوارها و غلافخوارها . همچنین مگس 'هیله میا' یا 'کلس بوبیا' بهخصوص در مراحل کشت دیرهنگام سویا و یا عمق نامناسب ، بذرها را از بین مىبرد.
جمعیت بسیارى از آفات را مىتوان با یخ آب زمستانه ، شخم پاییزه و تناوب زراعى کاهش داد . کنترل شیمیایى زمانى انجام مىشود که آفت مزبور، خسارت خود را آغاز نموده باشد.
درحال حاضر مهمترین آفات سویا در استان مازندران كنه تارعنكبوتی ( urticae ( Tetranychus
و كرم غلاف خوار سویا ( Helicoverpa armigera) می باشند.
1- كنه تار عنكبوتی یا كنه تارتن دو لكه ای :
بر اثر خسارت شدید این آفت برگ های سویا برنزه و قهوه ای می شوند و این آفت تارهای بسیار ظریف همانند تار عنكبوت روی گیاه ایجاد می كند و برگ های آلوده به آفت غبار آلود بنظر می رسند . در پشت برگ های آفت زده مراحل مختلف زیستی این جانور (جانور بالغ ، پوره و تخم ) قرار دارند. زمان خسارت آن به شرایط آب و هوایی و مراحل رشدی گیاه بستگی دارد.
برای كنترل شیمیایی این كنه می توان از كنه كش های تترادیفون (3تا4 لیتر در هكتار) و یا اورتوس (5/0 تا 1 لیتر در هكتار ) استفاده كرد.
2- كرم غلاف خوار سویا :
این حشره آفت در مرحله گلدهی و غلاف بندی سویا ، غلافها را سوراخ كرده و موجب خسارت می گردد . برای كنترل شیمیایی این آفت از حشره كش های زیر بترتیب استفاده می گردد :
1- سومیتیون ( 1تا 5/1 لیتر در هكتار )
2- دورسبان ( 2 لیتر در هكتار )
3- دیازینون ( 1تا 5/1 لیتر در هكتار )
4- تیو دان ( 3 لیتر در هكتار )
5- اندوسولفان ( 5/2تا3 لیتر در هكتار )
کنترل بیماری های سویا :
الف) بیماری های قارچی
شامل بیماری های ریشه و ساقه ، لكه برگی و غلاف و بذر هستند . از بیماری های قارچی ریشه و ساقه سویا ، بیماری پوسیدگی ذغالی دارای اهمیت بیشتری است
Macrophomina phaseolina قارچی خاكزی و بذر زاد می باشد . این قارچ با تشكیل سختینه های سیاه رنگ فراوان در ریشه و ساقه بوته های آلوده پس از برداشت سویا با پوسیدن بقایای آن ها وارد خاك شده و باعث ایجاد بیماری می شود . همچنین حدود 3 تا 4 درصد بذر های حاصل از مزارع آلوده نیز حامل ریشه های قارچ بوده و عامل انتقال بیماری هستند.
بیماری لكه برگی سویا شامل بیماری های قارچی و باكتریایی كه علایم متفاوتی را بر روی برگ های سویا بوجود می آورند. این بیماری ها با تشكیل غلاف و بذر می توانند بذور تشكیل شده را آلوده كرده و باعث انتقال بیماری از طریق بذر گردند.
ب ) علایــم بیــماری های لكـــه بـرگـی شـامـــل بیــمـاری سـفیــدك داخــلــی
Felonospora manshurica)) ، بیماری لکه برگی Cercospora sojina)) و علایم بیماریهای باكتریایی با عوامل Fseudomonas sjrinyae)) و Xanthomonas campesteris )) مشاهده می شود.
برای كنترل بیماری های سویا و كاهش خسارت اجرای دستورالعمل زیر توصیه می گردد.
- شخم عمیق پس از برداشت سویا و مدفون كردن بقایای سویا در عمق خاك .
- رعایت تناوب زراعی با محصولاتی نظیر گندم ، ذرت و پنبه.
- بذر گیری از مزارع سالم و عاری از بیماری و تست آزمایشگاهی بذور پس از برداشت برای تعیین عوامل بیماری زای همراه بذر.
- رعایت تاریخ كاشت ، تراكم بوته و كود دهی توصیه شده برای ایجاد بوته های قوی و دارای مقاومت بیشتر به عوامل بیماری زا.
- تامین رطوبت خاك مخصوصا در فصل تابستان برای كاهش بیماری پوسیدگی ذغالی.
ج) مرحله برداشت سویا :
- زمان برداشت سویا :
وقتی غلافهای سویا به رنگ قهوه ای زرد یا سفید استخوانی تغییر یابد سویا رسیده است و برداشت محصول با كمباین گندم براحتی امكان پذیر می باشد . هنگام برداشت رطوبت دانه سویا باید 12تا 13 درصد باشد و هر قدر رطوبت از این بیشتر باشد لازم است بلافاصله پس از برداشت نسبت به خشك كردن محصول اقدام گردد.
- روش برداشت سویا :
در برداشت مستقیم درو و خرمن كوبی همزمان توسط كمباین صورت می گیرد و در برداشت غیر مستقیم درو با دست و خرمن كوبی توسط كمباین یا خرمن كوب انجام می شود.
- كیسه گیری سویا :
با توجه به فساد پذیری شدید دانه در رطوبت های بالاتر از 12% از كیسه گیری محصول با رطوبت بالا خودداری گردد و حتما پس از هوادهی ، خشك و تمیز كردن محصول نسبت به كیسه گیری و تحویل آن به مراكز خرید اقدام گردد.
تناوب زراعی سویا :
در اکثر مزارع ، سویا بصورت کشت دوم پس از برداشت غلات کاشته می شود . لذا عمده ترین تناوب سویا در این مناطق تناوب غلات ( گندم و جو ) و سویا می باشد . استفاده از این تناوب با وجود برخی معایب از قبیل رطوبت زیاد خاک در زمان خاک ورزی برای کشت های پاییزی ، ایجاد شرایط مناسب برای ایجاد بیماری های قارچی خاکزی و کرپه نمودن کشت غلات می تواند با کنترل علف های هرز و ایجاد حاصلخیزی برای محصول بعدی نقش مؤثری داشته باشد.