آیا می دانید آزمون خاک چیست؟؟؟؟ چگونه می تواند خاک را نمونه برداری کرد!!!! بهترین زمان برای انجام آزمون خاک اول بهار و اواخر پاییز است. در این زمان ها فعالیت و کارها در فضای سبز نسبتاً کم است و نتایج می تواند برای کوددهی پاییزه یا بهاره مورد استفاده قرار گیرد.
بهترین زمان برای انجام آزمون خاک اول بهار و اواخر پاییز است. در این زمان ها فعالیت و کارها در فضای سبز نسبتاً کم است و نتایج می تواند برای کوددهی پاییزه یا بهاره مورد استفاده قرار گیرد. آزمون پاییزه امکان کاربرد کود را همراه با زیر و رو کردن خاک در پاییز یا زمستان فراهم می سازد . ولیکن آزمایش بهاره وضعیت تغذیه ای را خصوصاً در مورد نیتروژن بهتر نشان می دهد.
فرایند آزمایش خاک و خریدن کود و دادن آن به زمین حدود ۲ تا ۳ هفته به طول می انجامد. آزمایش خاک در فصل رشد به منظور کمک به تشخیص مشکلات رشد گیاه می تواند صورت پذیرد تا به رفع مشکل در همان فصل رشد کمک نماید. نمونه گیری از بافت گیاه نیز می تواند به تشخیص دقیق تر کمک نماید.
برای گیاهان چندساله همانند چمن و درختان خاک باید قبل از انجام کاشت آزمایش گردد و این کار حداقل هر ۲ تا ۳ سال یکبار تکرار گردد . آزمایش خاک قبل از کاشت از آن جنبه مهم است که می توان مشکلات احتمالی مانند کمبود عناصر غیر فعال در ناحیه ریشه را تشخیص داد و قبل از سرمایه گذاری برای کاشت آن را برطرف نمود. برای گیاهان یکساله خاک باید هر دو سال یکبار آزمایش شود.
به طور کلی هرچه درجه و میزان مدیریت افزایش می یابد که خود تاثیر پذیر از اهمیت مکانی است که فضای سبز در آن ایجاد شده است ، دفعات آزمایش خاک هم باید افزایش یابد . زیرا اهمیت بیشتر مکان از لحاظ ارزش مادی یا معنوی آن ، مدیریت دقیق تری را برای بهترین عملکرد اجتماعی یا اقتصادی می طلبد که یکی از مهمترین مولفه های آن تغذیه صحیح و علمی است.
آزمون منظم خاک از شور شدن و تجمع پایه های نمکی نیز در خاک جلوگیری می کند . نتایج آزمون خاک ، میزان کود داده شده و پاسخ گیاه باید ثبت و نگهداری شود . این کار به شما کمک می کند بهترین تیمار تغذیه ای را پس از مدتی پیدا کنید و در برنامه های نگهداری خود از آن استفاده کنید.
ایدهآلترین نمونه خاک بایستی حداقل ۴۰۰ گرم وزن داشته باشد مگر اینکه مقدار بیشتر از ۴۰۰ گرم درخواست شده باشد. نمونهها بایستی داخل یک پاکت پلاستیکی ریخته شود و خود داخل پاکت دیگری قرار گیرد . اطلاعات هر نمونه را بایستی طوری روی پاکت نوشت که پاک نشده و بتوان آن را خواند . اطلاعات بایستی شامل محل نمونهبرداری ، نام زارع یا مشتری و نوع محصول باشد.
بهعنوان یک قاعده کلی مزارعی که تا ۱۰ هکتار وسعت داشته باشند را بهعنوان یک واحد نمونهبرداری می توان محسوب کرد. با توجه به این نکته که کل مزرعه از بابت جنس خاک ، نوع زراعت قبلی و نوع کود استفاده شده یکسان باشد . مزارع بزرگ و مزارعی که از یکدستی برخوردار نیستند باید به قطعات کوچکتر یکدست تقسیم و از هر قسمت جداگانه نمونهبرداری کرد.
۱- مته نمونهبرداری چرخشی (در صورت در دسترس نبودن بیل و یا بیلچه ترجیحا” از جنس ضدزنگ)
۲- سطل پلاستیکی بزرگ
۳- پاکت پلاستیکی نمونهبرداری
۴- برچسب بزرگ
نمونهای که به آزمایشگاههای فوسین ارسال می گردد بایستی نماینده تمامی منطقهای باشد که در آن آزمایش پیاده می گردد. زمین محل آزمایش بایستی کاملاً یکنواخت بوده و هیچ تفاوت آشکاری در آن دیده نشود. برای تهیه یک نمونه بایستی در مسیری به شکل ” w ” در سطح مزرعه نمونههای فرعی تهیه گردد.
توصیه می شود که برای تهیه هر نمونه ۲۰ تا ۳۰ نمونه فرعی گرفته شود. نمونههای فرعی بایستی کاملاً مخلوط شده و از آن یک نمونه ۴۰۰ گرمی برای ارسال به آزمایشگاه تهیه شود.
نمونهبرداری خاک برای باغات مرکبات و میوهجات بایستی از عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتری تهیه گردد و قبل از نمونهبرداری پنج سانتیمتر از پوشش روی خاک برابر شکل زیر کنار زده شود.
در باغات مرکبات و میوهجات تهیه نمونههای فرعی بایستی به روش ” w ” شکل باشد و محل گرفتن آنها بایستی از محیط اطراف برابر شکل زیر باشد.
نمونهبرداری بایستی از منطقهای در زیر تاج درخت گرفته شود.
نمونهها بایستی طوری از زمین اطراف درخت گرفته شود که نماینده خاک پای درخت باشد. قابل توجه است که خاک بین ردیف درختان وضعیت متفاوتی از خاک زیر درخت دارد. بایستی بخاطر داشت که وسایل نمونهبرداری طوری تمیز باشد که مانع آلودگی نمونهها گردد. همچنین نمونهبرداری نبایستی بعد از کود پاشی صورت گیرد.
محل آزمایش خاک
نمونه خاک بایستی نماینده منطقه مورد آزمایش باشد. شرایط منطقه می بایست یکنواخت باشد. اندازه مزرعه آزمایشی با توجه به روش مصرف فرآورده و همچنین هدف آزمایش که تحقیقاتی و یا ترویجی باشد متفاوت است.
۱- انتخاب مسیر نمونهبرداری
با استفاده از شکل W میتوانیم مسیر نمونهبرداری خود در مزرعه را تعیین کنیم. با توجه به شکلهای پایین W فرضی را طوری روی زمین تصویر می کنیم که شروع و پایانش دور از محل ورود به مزرعه باشد و همچنین از نقاطی که نمایانگر کل زمین نیست نیز نگذرد (مثل کنار پرچینها، محل انبار شده کود حیوانی ، محلهای آغشته به ذغال و خاکستر چوب و غیره).
۲- چگونگی انجام عمل نمونهبرداری
در مسیر W فرض شده بر روی زمین حداقل ۲۰ نمونه (و نه به هیچ وجه کمتر) با فاصلههای مناسب به شرح زیر بر می داریم. ابتدا ۵ سانتیمتر رویه خاک را کاملاً کنار می زنیم کیلو از خاک در عمق ۱۵ سانتیمتری (۱۵ سانتیمتر بعد از برداشتن ۵ سانتمیتر رویه خاک) را برداشته داخل سطل پلاستیکی می ریزیم.
بنابراین حداقل بیست بار نمونهبرداری حدود ۱۰ کیلوگرم خاک داخل سطل است. خاک داخل سطل را بهخوبی بههم میزنیم و سعی می کنیم خاکی از درون سطل بیرون نریزد از خاک مخلوط شده داخل سطل بیشتر از نصف کیسه پلاستیکی نمونهبرداری (حدود ۷۵۰ تا ۱۰۰۰ گرم ) را پرمیکنیم و سر کیسه را محکم میبندیم . سپس روی کیسه برچسب زده ، مشخصات مزرعه از قبیل جنس خاک ، نوع محصول ، محصول مورد کشت در آینده ، کشت قبلی ، اسم مزرعه ، محل مزرعه ، تاریخ نمونهبرداری و نام نمونهبردار را ذکر می کنیم.
۱- خاک نمونهبرداری شده نمیبایست حاوی برگ و ساقه گیاهان باشد.
۲- قبل از شروع به نمونهبرداری از تمیز بودن وسایل نمونهبرداری (مته یا بیل ، بیلچه ، سطل) مطمین شویم.
۳- بعد از دادن کود به زمین نمونهبرداری نکنیم . بهترین زمان نمونهبرداری بعد از برداشت محصول است.
۴- یکی از مهمترین نکات اطمینان از صحت مشخصات ذکر شده بر روی برچسب است.
تفسیر آزمایش که برای گیاهان مختلف متفاوت است و نشان دهنده این است که آیا عنصر یا شاخص مورد نظر، شرایط مطلوب را برای گیاه شما ایجاد می کند یا خیر . گاهی نیز در برگه جداگانه ای توصیه های لازم برای بهبود وضعیت موجود خاک بیان می شود . بسته به اینکه درخواست آزمایش چه مواردی را داده باشید ، مطالب زیر ارایه شده است :
۱- بافت خاک : این شاخص ، کلاس (طبقه) خاک را نشان می دهد. خاک های شنی (شنی، شنی لومی، لومی شنی) دارای ظرفیت نگهداری آب و مواد غذایی کمتری هستند. در مقابل این ها ، خاک های سنگین رسی ( رس ، سیلتی رسی ، لومی رسی و سیلتی لومی رسی ) هستند که عموماً به سختی زهکشی می شوند و در معرض فشرده شدن قرار دارند . افزودن مواد آلی ، قابلیت خاک های شنی را در حفظ آب و مواد غذایی و قابلیت خاک های سنگین رسی را برای زهکشی بهتر و مقاومت به فشردگی ، بهبود می بخشد . خاک لومی یک خاک ایده آل است که دارای نسبت متعادلی از رس ، شن و سیلت است . اغلب خاک های کشور دارای رس بالایی هستند (بیش از ۲۰ درصد) و عملاً جزء خاک های سنگین محسوب می شوند و در مدیریت کوددهی آن ها باید دقت کافی شود . استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی باعث از بین رفتن ساختمان خاکدانه ها می شود و مشکل زهکشی این خاک ها را افزایش می دهد . این اتفاق در بسیاری از زمین های چمن کاری شده ورزشی و غیر ورزشی که کوددهی غیراصولی دارند و در بیشتر اوقات فقط از کودهای نیتروژنه برای تغذیه چمن ها استفاده می شود به زودی اتفاق می افتد و نتیجه آن فشردگی خاک و کچلی چمن است.
۲- آهک : این شاخص نشان دهنده حضور یا عدم حضور کربنات ها در خاک است . وجود صفر تا ۳ درصد آهک حد قابل تحملی برای بیشتر گیاهان است و بیش از ممکن است برای گیاه مشکل ساز باشد. یکی از مشکلات بزرگ در خاک های آهکی که در بیشتر مناطق مرکزی ایران وجود دارد ، کمبود آهن آهک انگیخته است که بسیاری از درختان فضای سبز مانند چنار، اقاقیا و غیره به آن حساس هستند.
۳- pH ( واکنش خاک ) : این شاخص نشان دهنده اسیدی یا قلیایی بودن خاک است و بر در دسترس بودن عناصر تاثیر گذار است . خاک خنثی درای واکنش ۷ است . واکنش کمتر از ۷ نشان دهنده اسیدی بودن خاک و بیشتر از ۷ نشان دهنده قلیایی بودن خاک است . اغلب گیاهان در محدوده واکنش خاک بین ۶ تا ۸ به خوبی رشد می کنند . کمبود عناصر میکرو به ویژه آهن و روی می تواند در خاکهایی با واکنش بیش از ۸ اتفاق به ویژه در برخی گیاهان حساس تر مانند افرا ، بلوط ، انگور ، سیب و به در pH بالاتر از ۶ کمبود آهن به تدریج اتفاق می افتد.
۴- EC ( هدایت الکتریکی ) : غلظت نمک و تعریف E.C در خاک : غلظت نمک در محلول خاک بر اساس اصل توانایی نمک در هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک با هدایت سنج الکتریکی تعیین می گردد یابه عبارتی شوری خاک را براساس پارامتری بنام E.C. یا قابلیت هدایت الکتریکی مشخص میکنند. هدایت الکتریکی (ECe) یا گاهی اوقات ( EC) بر حسب دسی زیمنس بر متر (dsm-۱ )اندازه گیری می شود. واحد قدیمی تر اندازه گیری ، میلی موس برسانتی متر بود . هدایتسنج الکتریکی ، دستگاهی است که قابلیت هدایت الکتریکی محلول خاک یا (E.C) را اندازهگیری میکند . این شاخص میزان نمک های محلول در خاک یا در واقع شوری خاک است. میزان بالای نمک در خاک مانع از جوانه زنی بذور و رشد مناسب گیاه می شود . گیاهان مختلف مقاومت متفاوتی نسبت به شوری دارند . عموماً اگر EC بین صفر تا ۲ باشد ، اثر شوری بسیار ناچیز و خاک از این لحاظ مطلوب است . اگر EC بین ۲ تا ۴ باشد، شوری ممکن است گیاهان حساس را تحت تاثیر خود قرار دهد . در EC بین ۴ تا ۸ ، محصول و رشد اغلب گیاهان محدود می شود و اگر EC بین ۸ تا ۱۶ باشد ، فقط گیاهان مقاوم می توانند رشد کنند و اگر EC بیش از ۱۶ باشد ، تعداد بسیار کمی از گیاهان بسیار مقاوم قابلیت رشد دارند . pH بیشتر از ۸/۲ همراه با شوری متوسط به بالا ( EC بیشتر از ۲ تا ۴ ( نشان دهنده مشکل سدیم اضافه درخاک است که این موضوع می تواند به کمک تعیین نسبت جذب سدیم تایید شود ) به بند ۱۲ مراجعه شود).
۵- فسفر (P): این عنصر به صورت واحد در میلیون (پی پی ام) و گاهی واحدهای دیگر بیان می شود که برابر با گرم فسفر در دسترس به ازای یک میلیون گرم خاک است. اگر میزان فسفر خاک خیلی کم یا کم باشد باید فسفر به خاک افزوده شود . اگر آزمایش نشان دهنده فسفر خیلی زیادی درخاک باشد ، گاهی به دلیل استفاده از مقادیر زیاد کودهای شیمیایی یا دامی است که ممکن است منجر به عدم تعادل عناصر غذایی در گیاه گردد.
۶- پتاسیم (K) : آزمون پتاسیم خاک نشان دهنده میزان پتاسیم موجود درخاک برای تامین نیاز گیاه در طی فصل رشد است . تفسیر نتایج این آزمایش نیز همانند مورد فسفر است.
۷- نیتروژن (N) : میزان نیتروژن در دسترس گیاه اغلب به وسیله اندازه گیری میزان نیتروژن نیتراتی در چند ده سانتی متری رویین خاک تعیین می گردد که عمدتاً مجموع نیترات موجود در صفر تا ۳۰ سانتی متری و ۳۰ تا ۶۰ سانتی متری سطح خاک است . این دو سطح از آن رو استفاده می شوند که نیتروژن نیتراتی ، فعال است و در داخل خاک همراه با آبیاری یا بارندگی حرکت می کند . توصیه مصرف نیتروژن بستگی به میزان موجود در خاک ، گیاه مورد نظر (چمن ، درخت یا درختچه)، نتیجه مورد انتظار و تاریخچه محل (گیاه کشت شده قبلی ، حذف باقیمانده های گیاه قبلی و کاربردهای قبلی کودهای نیتروژنی و آلی) دارد.
۸- روی (Zn) : کمبود روی بویژه در مواردی که خاک رویی در طی عملیات عمرانی و فعالیت های تسطیح برداشته شده است ایجاد می شود . اگر کمبود یا حد آستانه ای روی در خاک مشخص شد، حتماً با استفاده از کودهای حاوی روی باید مشکل را برطرف نمود . در موارد شدیدتر و در زمانی که علایم بر روی درخت نیز دیده می شود باید به کمک محلول پاشی سولفات روی کمبود را جبران نمود.
۹- آهن (Fe) : کمبود آهن یک مشکل بسیار رایج در خاک های مناطق مرکزی ایران است . بسیاری از گیاهان به کمبود آهن حساسیت دارند و اگر میزان آهن در خاک کمتر از ۵ قسمت در میلیون باشد ، باید از کود دهی حاوی آهن استفاده نمود. در بسیاری از موارد حتی استفاده از سولفات آهن نیز در خاک برطرف کننده مشکل نیست و باید از کلات آهن و یا سایر روش ها برای جبران کمبود آهن استفاده کرد.
۱۰- مس (Cu) و منگنز (Mn) : کمبود مس و منگنز معمولاً کمتر از عناصر میکروی قبلی دیده می شود. ولی اگر آزمایش ها نشان دهنده کمبود این عناصر بود ، بهتر است قبل از استفاده از آن در سطح وسیع ، به صورت آزمایشی در سطحی کوچک استفاده شود تا معلوم شود آیا پاسخ مشخصی به مصرف کودهای حاوی آن ها از سوی گیاه دیده می شود یا خیر.
۱۱- گوگرد (سولفات ، S ) : کمبود گوگرد عموماً ممکن است در مناطقی اتفاق بیفتد که آب آبیاری کاملاً پاک و شیرین دارند . در شرایط کمبود گوگرد ، کاربرد کودهای حاوی گوگرد ضروری است . لازم به ذکر است که بیشتر کودهای عناصر میکرو با بنیان سولفات هستند که انحلال نسبتاً خوبی نیز دارند.
۱۲- نسبت جذب سدیم ( SAR ) : نسبت سدیم (Na) به کلسیم (Ca) به علاوه منیزیم (Mg) در محلول خاک است . در واقع این شاخص نشان دهنده میزان شور و قلیا بودن خاک است . SAR بالا باعث نفوذ کم آب و کاهش رشد گیاه می شود . خاک های با SAR بیش از ۱۰ تا ۱۵ در دسته خاک های شور-قلیا دسته بندی می شوند و به کمک افزودن گوگرد یا مواد آلی می توان وضعیت آن ها را بهبود بخشید. در این زمینه با یک متخصص مشورت کنید.
۱۳- مواد آلی : این مواد نه تنها عناصر غذایی مانند نیتروژن و گوگرد را برای رشد گیاه فراهم می سازند ، بلکه شرایط فیزیکی خاک را هم بهبود می بخشند . خاک های اغلب مناطق ایران به شدت از نظر میزان مواد آلی فقیر هستند و باید استفاده از این مواد در برنامه های تغذیه ای لحاظ گردد.
در نهایت لازم به یاد آوری است که اطلاعات دقیق تر و تکمیلی در مورد وضعیت تغذیه ای گیاه از طریق تجزیه یا آزمون برگ با اندام گیاهی به دست می آید . زیرا ممکن است یک عنصر در خاک به میزان زیادی وجود داشته باشد ، اما به دلایلی جذب آن دچار مشکل بوده و در گیاه در حد کمبود وجود داشته باشد . بنابراین توصیه می شود در مواردی که حساسیت و اهمیت گیاهان مورد نظر زیاد است یا جواب مشخصی از آزمون خاک به دست نمی آید، آزمون بافت نیز صورت گیرد.
مرجع :
پاملا هیزلشن، برایان مورفی، مترجم: حمیدرضا اولیایی. تفسیر نتایج آزمون خاک. ۱۳۹۰٫
گرد آورنده : سپیده مدنی- کارشناس ارشد گیاهپزشکی